پیروزی ارتخشیر (اردشیر) پاپکان بر آخرین شاه اشکانی، اردوان پنجم، ایران را با سلسله‌ای جدید با آرزوهای بزرگ مواجه کرد. دورانی پرفرازونشیب که درخششی شاهانه داشت ولی در پایان کشور را با افقی دیگر آشنا ساخت. هدف از ارائه مطلب ذیل تاریخ‌نگاری مختصری از سلسله ساسانی است که از کتاب روزگاران به قلم مرحوم دکتر عبدالحسین زرین‌کوب اخذ شده است.
نسب خانوادگی: اردشیر در منطقه استخر پارس در روستای تیر ده (حدود ۱۸۰ میلادی) چشم به جهان گشود. پدرش بابک، عنوان نگهبان معبد آناهیتا را به ارث برده بود و سلطنت محلی در شهر کوچک «خیر» در کنار دریاچه بختگان داشت و تحت نظر گوهرچهر پادشاه بازرنگی پارس بود. از جانب پدر نسبت او به ساسان می‌رسید که آتشکده استخر به نام او بود و از جانب مادر هم به خاندان بازرنگی منسوب می‌شد.
ظهور اردشیر: اردشیر در جوانی حدود سال ۲۰۰ میلادی طغیان کرد و از پدر نیز کمک خواست. بابک پس از غلبه بر پادشاه زرنگی بر تخت او نشت و طی نامه‌ای سلطنت خود را به اردوان پنجم، پادشاه اشکانی، اعلام کرد و به او نیز اظهار اطاعت کرد. ولی اردوان او و فرزندانش را یاغی و شبان نامید. پس از بابک اردشیر بر تخت نشست و با شهرهای مجاور نیز جنگید. اصفهان و اهواز و کرمان نیز جزو این شهرها بودند. (بلاش پادشاه کرمان بود)
فرمانروایی اردشیر: اردوان از این حرکت ناخرسند شد و به جنگ با اردشیر پرداخت که در سه مرحله جنگ و در جنگ سوم در دشت هرمزدگان از اردشیر شکست خورد و به دست وی کشته شد. (۲۲۴ م)
اردشیر بعدازاین جنگ خود را شاه شاهان خواند. نقش وی در نقش رستم درحالی‌که تاج پادشاهی از اهورامزدا می‌گیرد حک شده و تصویر اردوان و بلاش زیر پای اوست.
جنگ‌ها: او ناچار بود تا سیستم ملوک طوایفی که میراث سلوکیان بود را یکجا جمع کند و از روش اتحاد دین و دولت استفاده کرد. البته این امر سلسله‌ی ساسانی را تا پایان به‌زحمت انداخت چراکه دولت مستبد مذهبی حرفی برای گفتن نداشت. لذا او با سلطنت‌های محلی جنگید. تیسفون، سلوکیه، بابل، سورستان، ارمنستان از آن جمله‌اند. در تمام دوران ساسانی ارمنستان که دست نامرئی روم پشت او بود مشکل‌آفرینی می‌کرد. اردشیر هم برای پایان بخشی به طغیان ارمنستان آناک را به قتل خسرونام، پادشاه ارمنستان که برادر اردوان هم بود، فرستاد. هر دو کشته شدند. ولی گریگور لوسانوویچ (گریگور روشنگر) فرزند آناک و مبلغ دین مسیحیت منجر شد تا ارمنستان در سال ۳۰۱ میلادی قبل از فرمان کنستانتین اولین کشوری باشد که مسیحیت را دین رسمی خود اعلام کرد.
پس از آن اردشیر، قدرت لازم برای جنگ‌آزمایی با روم را استوار یافت. سپاه او ناحیه شمالی بین‌النهرین را تسخیر کرد. نصبیین را محاصره کرد و سوریه و کاپادوکیه را تهدید کرد. امپراتور روم پیشنهاد مذاکره برای صلح داد ولی اردشیر نپذیرفت و جنگی هم درنگرفت. اردشیر آرزو داشت تا قلمرو ایران را به حدود هخامنشی برساند.
پایان کار: اردشیر از سال ۲۰۰ م تا ۲۴۰ م در جنگ به سر برده بود. لذا خستگی قبل از پیری به او روی آورد و از سلطنت کناره گرفت و در ازلت به نیایش پرداخت و در ۲۴۱ درگذشت. او پسر خود شاهپور (شاپور) که از زمان جنگ با اردوان در کنار خود داشت را به تخت پادشاهی نشاند.
منبع:
روزگاران، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی اثر عبدالحسین زرین‌کوب