الف – اتابکان
پادشاهی سلجوقی به دلیل اعتمادی که به بعضی از امرای خود داشتند، تربیت و حمایت فرزندان خود را به آن‌ها محول می‌کردند. آنان که اتابک نام داشتند، به‌تدریج در دستگاه سلاجقه دارای قدرت و نفوذ زیادی شدند. در دوران ضعف زمامداران سلجوقی، هر یک از اتابکان در قلمرو شاهزادگانی که تربیت آن‌ها را بر عهده داشتند، ظاهراً تحت عنوان سرپرستی شاهزادگان، امارت مستقلی تشکیل دادند، مانند اتابکان آذربایجان، اتابکان فارس، اتابکان سنجا، اتابکان موصل، اتابکان یزد و اتابکان دمشق.
اتابکان آذربایجان
مؤسس سلسله اتابکان آذربایجان، شمس‌الدین ایلدگز است که در دربار سلطان مسعود سلجوقی، قدرت او به جایی رسید که در سال ۵۴۱ هجری به حکومت آذربایجان منصوب شد و تا سال ۵۶۸ هجری در این سمت باقی بود. در سال ۵۵۷ هجری در جنگ گرجیان را شکست داد و قسمتی از اران و آذربایجان شمالی را تصرف کرد.
محمد جهان‌پهلوان
بعد از درگذشت ایلدگز، پسر بزرگ او نصرت الدین محمد جهان‌پهلوان به‌جای پدر نشست. به فرمان وی برادرش مظفر ابن قزل ارسلان به حکومت آذربایجان منصوب شد. در سال ۵۷۰ هجری با سلسله احمدیلیان جنگید و تبریز را تصرف کرد.
مظفر عثمان
بعد از مرگ محمد جهان‌پهلوان، برادرش قزل ارسلان در دستگاه طغرل سوم زمام امور را در دست گرفت. دیری نگذشت که با طغرل اختلاف نظر پیدا کرد تا جایی که طغرل را به زندان افکند. قزل ارسلان در سال ۵۸۷ هجری ناگهان کشته شد. قتل او را به فرقه اسماعیلیه نسبت داده اند.
نصرت الدین ابو محمد جهان‌پهلوان
بعد از کشته شدن قزل ارسلان برادرزاده‌اش نصرت الدین ابوبکر جانشین او شد. در سال ۵۹۹ هجری در جنگی از تامارا حاکم گرجستان شکست خورد و در نتیجه نواحی شمالی رودخانه ارس از تصرف او خارج شد. در سال ۶۰۰ هجری مراغه را در محاصره گرفت و پس از مدتی آن شهر را از تصرف احمدیلیان خارج کرد.
مظفرالدین ازبک
مظفرالدین ازبک بعد از برادرش نصرت الدین به جای او نشست. در سال ۶۱۷ هجری مغولان آذربایجان را تصرف کردند. مظفرالدین که تاب مقاومت در برابر آن‌ها را نداشت، به‌ناچار از در صلح درآمد. در سال ۶۲۲ هجری، زمانی که از حرکت سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه به سمت آذربایجان آگاه شد، تبریز را رها کرد و به گنجه گریخت.
اتابک خاموش، قزل ارسلان ازبک
بعد از درگذشت اتابک ازبک، فرزندش قزل ارسلان که کرولال مادرزاد بود، جانشین پدر شد. در سال ۶۲۶ اتابک خاموش در گنجه به خدمت جلال‌الدین خوارزمشاه رسید و از در اطاعت درآمد. چندی نگذشت که در نواحی الموت درگذشت. با مرگ وی سلسلهٔ اتابکان آذربایجان منقرض می‌شود.
نام اتابکان آذربایجان
۱. شمس‌الدین ایلدگز
۲. نصرت الدین محمد جهان‌پهلوان پسر ایلدگز
۳. مظفرالدین عثمان قزل ارسلان پسر ایلدگز
۴. نصرت الدین ابوبکر پسر جهان‌پهلوان
۵. مظفرالدین ازبک پسر دیگر جهان‌پهلوان
۶. اتابک خاموش، قزل ارسلان پسر مظفرالدین ازبک
ب – خوارزمشاهیان
سلسلهٔ خوارزمشاهیان به دست انوشتکین غرجه که سمت طشتداری ملکشاه سلجوقی را داشت، تأسیس شد. بعد از درگذشت او فرزندانش در خوارزم حکمرانی کردند. آنان تا چندی تابع پادشاهان سلجوقی بودند تا آنکه در زمان سلطان سنجر ابن ملکشاه دعوی استقلال کردند.
قطب‌الدین محمد ابن انوشتکین
قطب‌الدین محمد در تمام مدت زمامداری خود در خوارزم از سلطان سنجر تبعیت می‌کرد.
علاءالدوله ابوالمظفر آتسز ابن قطب‌الدین محمد
بعد از درگذشت قطب‌الدین محمد به‌فرمان سلطان سنجر، آتسز فرزند او به‌جای پدر به حکومت خوارزم منصوب شد. در سال ۵۳۳ هجری سر از فرمان سنجر پیچید و دعوی استقلال کرد. سنجر عازم سرکوبی او شد. آتسز از خوارزم گریخت، اما در سال ۵۳۵ هجری مجدداً خوارزم را تصرف و دعوی استقلال کرد. در سال ۵۳۸ هجری سنجر بار دیگر عازم جنگ با آتسز شد و پس از صلح با وی به مقر خود مراجعت کرد. دیری نگذشت که آتسز برای چندمین بار بر وی شورید و پس‌ازاینکه از سلطان سنجر شکست خورد، باز هم مورد لطف سنجر قرار گرفت. آتسز پس‌ازآنکه سنجر به اسارت غزان درآمد، در خراسان بنای تجاوز و تاخت‌وتاز را گذاشت و در سال ۵۵۱ هجری در نزدیکی قوچان درگذشت.
ایل ارسلان
بعد از درگذشت آتسزا فرزندش ایل ارسلان جانشین او شد و با سلطان سنجر از در اطاعت درآمد. در سال ۵۵۳ هجری به ماوراءالنهر لشکرکشید و بخارا و سمرقند را از خاقان افراسیابی گرفت. در سال ۵۵۸ هجری بر سر تصرف خراسان با موید آی ابه اختلاف پیدا کرد و نیشابور را در محاصره گرفت، لیکن به تصرف آنجا موفق نشد و پس از صلح با موید آی ابه به خوارزم برگشت. در سال ۵۶۷ هجری قراختائیان به خوارزم حمله‌ور شدند. ایل ارسلان از آن‌ها شکست خورد و کمی بعد درگذشت.
سلطان شاه ابن ایل ارسلان
علاءالدین تکش پس از غلبه بر برادر خود به تخت نشست. در سال ۵۹۰ هجری به کمک اتابک آذربایجان، طغرل سوم آخرین پادشاه سلجوقی را مغلوب خود ساخت و در سال ۵۹۱ هجری برای سرکوبی ترکان قبچاق رهسپار سواحل رودخانه سیحون شد، اما در این لشکرکشی شکست خورد. در سال ۵۹۴ هجری به کمک قطب‌الدین محمد فرزند خود ترکان قپچاقی را در حوالی شهر جند شکست داد. در سال ۵۹۶ هجری به قلعه الموت قزوین حمله برد و عدهٔ زیادی از پیروان مذهب اسماعیلیه را کشت.
علاءالدین محمد ابن علاءالدین تکش
قطب‌الدین محمد ملقب به علاءالدین، بعد از مرگ تکش جانشین پدر شد. در سال ۵۹۲ هجری کرمان را ضمیمه قلمرو خود ساخت. در سال ۶۰۶ هجری مازندران را از تصرف اسپهبدان خارج کرد و آن را ضمیمه متصرفات خود ساخت. در سال ۶۰۷ هجری سپاهیان تا یانگو سردار معروف گورخان قراختائی را شکست داد و پس از تصرف سمرقند دولت قراختائی را منقرض کرد. در سال ۶۱۲ هجری سلسله غوریان را منقرض و هرات و غزنین را تصرف کرد. در سال ۶۱۴ هجری به فتوای جمعی از علمای ماوراءالنهر نام ناصر خلیفهٔ عباسی را از خطبه انداخت و از راه همدان عازم بغداد شد. لیکن به دلیل بروز سرمای سخت زمستان، عده زیادی از سپاهیان در گردنه اسدآباد از پای درآمدند و او ناچار به خراسان برگشت. در سال ۶۱۶ هجری چنگیز خان، خوارزم و خراسان را تصرف کرد. سلطان محمد خوارزمشاه به جزیره آبسکون واقع در دریای خزر گریخت و در سال ۶۱۷ هجری در همان محل درگذشت.
جلال‌الدین خوارزمشاه
بعد از درگذشت سلطان محمد خوارزمشاه یکی از پسرانش به نام سلطان جلال‌الدین جانشین او شد که تا سال ۶۲۸ هجری چندین بار با سپاهیان مغول جنگید که در این پیکار، گاهی غالب و زمانی مغلوب می‌شد تا سرانجام در سال ۶۲۸ هجری به دست جمعی از کردان کشته شد.
نام امرای خوارزمشاهیان
۱. قطب‌الدین محمد ابن انوشتکین
۲. علاءالدین ابوالمظفر آتسز ابن قطب‌الدین محمد
۳. تاج‌الدین ابوالفتح ایل ارسلان ابن آتسز
۴. جلال‌الدین محمود سلطان شاه ابن ایل ارسلان
۵. علاءالدین تکش ابن ایل ارسلان
۶. سلطان علاءالدین محمد ابن علاءالدین تکش
۷٫جلال‌الدین منکبرنی ابن علاءالدین محمد